Lehen mundu gerla osoan, emazteek gizonak ordezkatu zituzten lantegi eta landetan. Orotarat, 430.000 emaztek gerlako fabriketan lan egin zuten, partikulazki metalurgian eta armamentuan, “munitionnettes” deituak zirela. Gerla denbora guzian ospatuak izan ziren baina 1918ko azaroaren 13an, armistizioa izenpetu eta bi egun geroago bakarrik, Louis Loucheur armamentu ministeritzakoaren zirkularrak emazteeri “gerla aitzineko haien okupazioak berriz hartzea” manatu zien, hots etxeko lanetara itzultzea,

“Fabriketako emazteeri gerla egina izan da”

Loucheur zirkularrak proposatu zuen ordainsari baten (hilabete bateko soldata) emaitea emazte langileeri, haien kargua uzten bazuten abenduaren 5a aitzin. Baina, Lucas Marchand historialariak erakutsi duen bezala, bere 2020ko memorian, emazte anitzek ez zuten hori onartu. Emazte gehienek, metalurgiako sindikatuen kontseiluak segituz, haien lana begiratzea erabaki zuten. Orduan, erresistentzia horren aitzinean, gobernuak bere politika egokitu zuen. Abenduaren 9an, Loucheur-ek dekretu berri bat atera zuen. Emazte langileen lana ez zen debekatua baina 5 oreneko lana baizik ez zezaketen egin egunero. Ondorioz, haien soldata azkarki apaldu zen eta, prezioen goititzea ikusiz, miseria handira erortzen ziren. Orduan, emazte anitzek, azkenean, haien dimisioa eman zuten edo, zenbait aldiz, kanporatuak izan ziren. Horregatik, “Hélène andereak”, sindikalista eta fabriketako langilea zena, La Vague aldizkari sozialistan eta feministan, 1919ko maiatzean, “fabriketako emazteeri gerla egina izan” dela salatu zuen. Gerla denboran jada, Fanny Clar sozialista ez zen optimista emazte langileen geroaz gerla ondoan: “Kanpoko langile, emazte langile (...) gerla biharamunean (...) langile horiek berriz etorriko diren gizoneri konkurrentzia egingo dute (...). Eta mutilatuek ere bizitzekoa ukaitea eskatuko dute. (...) Aktibitate berrituaren etortzeak deneri bizitzeko ahala emango ote die? Arazo hertsagarriak agertuko dira.” Fanny Clar “desilusioez” eta “etsimenduez” beldur zen, gerla biharamunerako, eta armistizioaren ondotikako gobernuaren politika ikusiz, arrazoi zuen.

“Emaztea bere etxera itzularazi”

Michelle Zancarini-Fournel historialariaren arabera, “krisian ziren gizon baloreak eta nortasunak berrestea eta gerla ezabatzea” ziren politika horren helburuak. Horretarako, emazteek lantegietan hartu zuten lekua utzi behar zuten eta haien etxerat sartu “herria berriz jendeztatzeko”. Baina emazte anitzek manu horri buru egin nahi zuten. Haien sostengu azkarrena sindikatuak ziren. 1918ko abenduaren 29an, Pariseko metalgintzako langileen sindikatuak, L’Humanité egunkarian, “kanporatze masibo” horiek salatu zituen, “zentzugabekeria eta zozokeria” zela erranez eta “langabezian (ziren) emazteak protestatzea gomitatzen” zituen. Hilabete bat lehenago, azaroaren 30ean, Frantziako iraztegi eta bolbora lantegietako langileen federazioak gobernuaren politika salatu zuen, gobernuak baitzituen emazteak lantegietara deitu, zeinetan lan baldintza gogor eta “haien osagarriarentzat lanjerosak” jasan zituzten. Horregatik, “gobernuak gerlako lantegietako emazteeri buruz betebeharrak” bazituen. Léon Jouhaux CGT-ko idazkari nagusiak Loucheur ministroa ikusi zuen ere emazte langileen kausa defendatzeko. Baina langile klasean eta sindikatuetan, denek ez zuten emazte langileen borroka sostengatzen. Adibidez, Alphonse Merrheim CGT-ko Metalgintzako Federazioaren idazkariak, 1918ko irailean, hitz hauek ukan zituen: “Emazte lanak fabriketan lekuhandiegia hartu du; gerla bukaeran, emaztea bere etxera itzularazteko borrokatu beharko da”. Baina, sostengatuak edo ez, emazte langileek beren lekua begiratzeko borroka eramanen zuten.