Orotarik | 2024ko Maiatzaren 23a
Kukumarro: Naza gaindituko da!
Xarles Videgain
Haur batek bere aitamak sinetsi nahi ez dituelarik, hots ezin egona edo hastiala bilakatzen delarik, edo bestalde norbaitek zerbait ez dioelarik jasan, horra zer erraten ohi den haserrealdiaren adierazteko: “Kasu, naza gaindituko da!”. Hobeki erran, haserretu aitzin. Mintzatzeko manera honen errateko paradak ez dira guti!
Baina naza hori zer ote da? Alde batetik, frantsesez mintzatzen delarik, “nasse” badakizu zer den: tranpa bezalako zerbait, arrain harrapatzeko egina. Berez ez da xutik egoten, sareaz egina baita gehienetan, ez baldin bada zumez edo mihimenez. Haren ahoa ilunabarrean uraren joairaren kontra emanez erreka batean, han sartzen da amuarrain, xarbo edo aingira. Barnean sartuz geroztik, arrainak ez du eskapatzerik. Haatik haren altxatzeko ez da sobera harro izan behar ez baldin bada zilegi tranpa hori ezartzea. Casaubon izeneko oihanzainak Oztibarreko Babatzeko errekan ene Attitti tresna hori altxatzen harrapatu zuela badakigu, familiako barne-historiari esker.
Baina bestalde, tresna hori ez da “naza” deitzen euskaraz; Iparraldean beti “perttola” deitzen da, Hegoaldean nonbait “butrino”, segur aski buitrearen jokoa egiten baitu. Erran gabe doa tresna hori, dena xilo izanki, nekez gainditzen ahal dela.
“Naza gaindituko dela” zergatik erran beraz? Horren konprenitzeko jakin behar da zer den naza bat: naza da eihera aitzinean dagoen ur-bilgia, amorekatik naza hartan bildua den urak indarrik aski izan dezan eihera-harriaren mugiarazteko, artoa, garia edo ogia behar den bezala ehotzeko. Errekatik ura desbideratzen da delako nazan han egon dadin, aski barna. Husten da eihera alhan ari delarik eta arrabetetzen da errekatik ura hartuz nazatik. Izuran baina Arhantsusitik hurbil den Jakotegian deitu eihera ezaguna zen, aski ur zuena bizpahiru etxeri indar elektrikoa emateko, bizpahiru orenez. Duela zonbait urtetako uholdeen denboran hango gizona eramana izan zen itorik. Frantsesez hori “bief” deitzen omen da: omen, ezen Euskal Herrian ez baita batere erabiltzen den hitza.
Nik uste, Eugène Goihenetxe historialari zenak egin lanei esker, ikusten ahal da ur-bilgia (gainditzen ahal dena) naza zergatik deitzen dugun. Erdi Aroan zernahi “perttola” handi bazeuden Aturriko eta bereziki Errobiko hegietan emanik, kolakak, astunak eta izokinak harrapatzeko haietan sartzen baziren, aipatu gabe “baro” deitutako tresna berezia. Horren berri badakigu zeren eta ontzietan eta galupetan ibiltzen ziren marinelak aharran baitziren arrantzaleen kontra erreka trabatzen eta zirga-bidean ere bai poxelu egiten zutelako: auziak noiznahi gertatzen zirela erakutsi digu E. Goihenetxek artxiboko paperetan atzemanik. 1584ko testu batean lekuko batek hauxe dio: “Hain traba handi diren naza horiek non biloa lazten ari zaigun beldurrez haien aipatzearekin!”.
Egia errateko, haurra nintzelarik Pierre Artigou lagunarekin Errobi bazterrean frankotan jolasten egoten ginen, gure aitak Errobin arrantzan ari baitziren, broxeta edo lutxoen menturan, Baionatik ez urrun, zirga-bide bazterrean, laborari etxe baten ondoan. Pierre eta nihaur jostetan ari eta oroitzen gara etxe hartako bizizaleak tuntik ez zekiela erdaraz. Errobi hegi hartan bada “La Nasse” deitu etxea, dudarik gabe han berean perttola handiak hedatzen zirelako behinola. Etxeak han dirau. Ondoan badago oraindikan Borda-nazako bidea deitzen dena eta parean Errobiz haraindian, Miotz jauregia Milafrangako lurretan.
“Nasse” horren erranahia urteen poderioz aldatu eta lerratu da. Hastapenean sare berezi baten frantses izena zen soilik “nasse” delakoa. Baina gero sare hori hedatzen zeneko tokiaren izena “naza” bilakatu da euskaraz, hots errekatik hurbil urez betetako eremuarena. Hor ez da gehiago perttolarik baina nazan ere bazen arrainik. Bistan da uholdeak izaten zirelarik, naza, ur-bilgia hori gainditzen ahal zen, desmasiak eta itxesak ekarriz. Haur hastialak ere bazekikeen. Eta badaki.