Jakintza elkarteak plazaratu du udazkeneko bere aldizkaria. Burutik buru Saraz ari dena, Jacques Antz ikerle baliosak akulatu lanen argitarat. Behako berezi bat emanez herriari. Bai, hala da, arras berezia zinez. Ez dira aipatzen Sarako eliza, pilota plaza laxoak, trinketa, bazterrak, etxeak, mugaren hegiko benttak. Ez da aipatzen Axular erretor famatua, hitz bat ez da lehengo eta oraiko pilotarietaz. Bainan zertaz da beraz solasa? Gaitzeko itzulia egiten da lurpez lurpe, erraiten ahal ginuke harpez harpe, geldialdi luze bat eginez leize edo leze handian, turismogune famatua bilakatua den toki arraro hortan. Ederki erakutsia da badela hor, lurpez lurpe beraz, ondare bat ezin aski preziatua. Eta Axular handia ez bada sartzen lan balios hortan, bere tokia hartzen du Joxe Migel Barandiaran ataundar apez jakintsunak. Dotzena bat urte egon zen Saran eta biziki ikerketa baliosak akulatu zituen, orai denentzat baliagarri direnak. Altxor bat Bai, Sarak badauka lurpez ere altxor paregabe bat. Denek ezagutzen dukete Leze Handi delako hori bainan harpe edo(eta) leize badira beste hamar bat. Uriogaina, Uriobeherea, Faardiko Harria eta Leze-Ttiki besteak beste. Ez dira oraikoak segur! Izadiak ditu moldatuak, aski denbora hartuz, Mendialdetik jautsi urek dituzte xixelkatuak tokia gisa hartakoa izanez eta urteak joan dira ez mendeka bainan miliunka eta miliunka. Badakigu ere denbora batez, biziki aspaldi egia erran, toki berezi horiek jende frangoren bizileku izanak direla. Lehen biztanleak orobat Neanderthal motako jendeetarik izanak. Iduriz jendeak etziren alde bat hor egoiten. Egonaldi luzeak egiten bazituzten ere. Aspaldian ez da gehiago jenderik hor bizi bainan bada zernahi gauainhara. Ardura gorderik daude bainan artetan ikusten dira halere. Fama handiko bisita Hemeretzigarren mendean hasi zen gure eskualdetan ere turismoaren saila azkartzen. Bereziki burdin-bidea egin zelarik Parisetik Hendaiaraino. Gero eta kanpotiar gehiago bazter ikuska jinez. Bestalde, 1858an, irailaren 20an, nor jin ziren Leze Handirat? Napoleon III-a eta bere andrea. Bisitaldi horrekin aitzina emendatu zen tokiaren fama. Bisita horren oroigarri orai ere ikus ditake, lezerat sartze hortan berean, harri apaindu bat untsa ederra. Gauzak aise gehiago kanbiatu ziren haatik oraino iragan mendean. Miarriztar aberats batek bere gain hartu zuelarik Leze Handiaren untsa atxikitzea, bide manerako bat idekiz ateraino, bazterrak ere garbi begiratuz. Obran hasi ziren karraskan 14ko gerla aitzinttoan, gelditu gerla denboran eta lanak bururatu handik zonbait urteren huruan. 1970ean, herriak du segida hartua, aitzina edertuz tokia. Bestalde, geroztik muntatua izan da ondo hartan gaitzeko erakustegi aberatsa, aurrehistoriako aztarna frango bildurik, Jacques Blot eta Michel Duvert ikerle baliosak eragile suhar. Erakustegi horri emana diote Joxe Migel Barandiaran apezaren izena. Jakintza elkartearen zenbaki berak aipatzen ditu ere Leze Handian egin diren ikerketa asko. Oroitarazten ere denboran zonbat istorio kondatu den leize alimale hortaz, laminak jiten zirela eta nik dakita zer.