Haizoble, haizemalda eta geriza

Mintzaira guziek ez dute beti molde bera erabiltzen munduaren ikusteko. Hori da egun erakutsi nahi dudana euria eta haizea aipatuz. Ezen euskaraz, orain arte bederen, euria ari delarik leku bat xerkatzen balin baduzu bustia ez izateko, hitz bat erabiltzen duzu; ontsalaz beste hitz bat badukezu haizeak harrapa ez zaitzan enparatua izan gabe. Euskal Herriko Atlasean galdekizuna prestatu nuelarik bi galdera desberdin nahitara egin nituen eta gure lekukoei galdegiten genien: "Nola erraiten da à l’abri du vent eta nola à l’abri de la pluie"?

Uste dut Jean Etxepare medikuak idatzi duenak gure gaia argitzen duela. Euskara bazekien naski eta ohar zaitezte nolako hitzak darabiltzan, lau hitz emanez: leihor, malda, aterbe eta geriza. Horra neguko egun batez gertatzen zaiona:

Egun argi deno, badauka leihorrak gozo, atetik zuhau maldan hatsaren gainean lañoki zerbait ari zirelarik, noiz nola ikusten baitituzu bekaizgorik gabe, irriz, bidean dabilan zure ezagunetarik bat lasterka bat batean abiatzen, aterbe keta; atseginekin oroitzen baitzira zeure buruaz, zeure jendeez, zeure kabala, bihi, selauruko bazka, diruaz, hok oro gerizan ezarriak zorionez zure menean.

Agian gizon hori aski berekoi da eta bere buruaz satisfos, leihorrean, maldan, gerizan eta aterbean dagoelarik eta beste lagunak aldiz elementuak jasan beharrean. Baina ez da hemen ene gaia.

Haizearena ikus dezagun lehenik. Orohar, Euskal Herrian 7 erantzun mota ageri dira: axe-izkutu Bizkaian bereziki, aixebe Bizkaian ere eta Gipuzkoako eremu batean; babes eta haizebabes Gipuzkoan, geriza Lapurdin eta Nafarroako eremu batean, haizemalda, haizeitzal eta haizolbe Baxe Nafarroan eta Zuberoan. Erran gabe doa besterik badela.

Lehenik aixebe, haizepe dei ginezakeena. Ororen buru “be” edo “behe” hori agertzen da haizolpe hitzean ere. Iduri luke beraz haizepean egon behar dela gerizatua izateko; gazteleraz "sotavento" deitzen da haizearen kontrako lekua eta frantsesez ere badaude ugarte batzuk "sous le vent" deitzen direnak hala nola Antilletan. Beraz gora ez baina beheitiko partean egon behar da.

Bigarren hitz nagusia axe eskutu da. Hemen ere gerizaren ideia darama "ezkutu" hitzak. Bitxi da nola militarren hitza sartu den meteorologian. Ezen ezkutu latinetik heldu da: SCUTUM. Ezkutua da, "écu" edo "escudo", hots soldaduek eskutan hartzen duten tresna, etsaiaren kolpeak jasaiteko gisan. Norberak bere burua defendatzeko tresna. Baina beste mintzairetan ez bezala haizearen kontra defendatzeko lekua bilakatu da euskaraz, eta gehiago dena, euskaraz Hegoaldean bakarrik. Iparraldean halakorik ez da. Militargintzak eman du hitz bat meteorologiarekin lotura hartu duena. Ikusiko dugu fenomeno bera gertatu dela "babes" hitzarekin.

Babes hitzak azken denboretan izigarriko hedadura hartu du. Gipuzkoako eremu batean baizik ez zen erabiltzen eta orain nonahi kasik babes edo haize-babes delakoa. Nundik heldu da babes hitza bada? Hau ere militargintzak eman du. Babes lehenik "pabes" izan da. Badakigu Italian badela hiri bat Pavie deitzen dena eta denbora batez han egiten omen zen ezkutu bezalako defentsa tresna. Eta Pavie hartan egiten baitzen hiriko izena emana izan zitzaion tresna honi, frantsesez “pavois” eta gazteleraz "paves". Euskarazko babes beraz estalgi bezalako zerbait da, ezkutua bezalako defentsa tresna. 1580an diote erdaraz: "los escudos eran babeses", hots ezkutuak babesak ziren. Baina euskara bakarra izan da erranahi meteorologikoa eman diona, eta beraz armadetako hitza zenari euskarak hitzari, erranahi zibila eman diona. Militargintzatik etortzea ez du batere ordaindu babes hitzak nola hedatzen ari den ikusirik.

Lapurdin eta Nafarroan geriza erraiten da eskuarki; geriza, girizi, gereizu. Hitz honek kideak baditu ondoko mintzairetan, "guarecer" eta frantsesez "guérir". Bai, "guérir" eta geriza elkarrekin daude gaitzetarik laguntza adierazten dutelako. Aleman zaharra dute iturria: warian. "Guérir" hitzak denbora batez hauxe erran nahi zuen: bere burua defendatzea aterbean egonez. Eta gero, geriza izan da gaitzetik enparatzea. Haizea aipatu gabe hitzaren erranahia zabaldu da eta Lapurdin geriza erabiltzen da ere zernahi laguntza adierazteko: adibidez festa bat egin daiteke elkarte baten gerizan. Bizkaieraz badakigu zer den gerizpea, kerizpea, hots itzala da.

Alabaina itzala aterbe izan daiteke. Eta preseski, geriza erran gabe, haize-itzala deitzen da Behe-Nafarroan. Erdaraz ere "ombre" lotua izan da denbora batez gerizarekin: "prendre ombre", gerizatzea zen. Eta gazteleraz delako "asombrarse" aditzak ez zuen harritzea adierazi nahi baina itzalarengatik beldurtzea.

Behe-Nafarroan eta Zuberoan haizemalda entzuten da. Malda da mendi baten kaskoa ez dena, eta maldan haizea ez dugu hainbeste senditzen. Malda hitza bistan da espainolezko falda-tik jiten da. Falda, halda, gona da edo eta mendi baten isuria. Eta falda hitza frantzikera hizkuntza zaharretik heldu da.

Azkenik Behe-Nafarroan eta Zuberoan haizoble, axolbe, erabiltzen da, haizepean beraz lehen aixepe hitzean bezala. Bainan haizolbe hortan, "ol" hori ez dakit zer den, ez dut uste ohola den, hots zurezko taula edo teila.

Eremu ttipiko hitzak badira. Lehenik berokia. Beroki deitu etxeak eta lekuak ezagutzen ditugu. Ez dira baitezpada beroak, lehenik haizemaldan daudela adierazten dute. Kalma ere erraiten da itsasoan, haize gutiko lekua balin bada baina kalma hitzak hastapenean "bero bero" erran nahi zuen eta gero haizerik gabeko lekua bilakatu da. Beraz beroa eta haizerik ez izatea elkarrekin dabiltza. Azken hitza Zuberoan entzuten da, gorkustatzen. Hori da kabalek egiten dutena aro txarra delarik eta aterbea xerkatzen dutelarik, gorkhü bat nahi dute atzeman. Agian irakurleak artetarik entzun duke: gorkhüskatzen.