Orotarik | 2025eko Urtarrilaren 16a
Kukumarro
Xarles Videgain
Dendaria
Dendaria aipatuko dut, hots oihala lehenik bastan ezartzen duena, gero hausten duena aizturrekin eta azkenean josten duen emaztea. Dendari eta denda hitzak ezagutzen dira euskaraz bainan hitzen erran nahia aldatuz joan da mendeetan gaindi. Zergatik gertatu den agian zilatuko dugu ondoko lerroetan.
Dendari jende izena izaten ahal da eta Oztibarren ezagutzen ditut urruneko askaziak Dendarie izenekoak. Dendaletxe ere aski hedatua da. Eta dendari ofizioa agertzen da kantu famatuan:
Inchauspeko alaba dendaria
Goizian goiz jostera joailia
Nigarretan pasatzen du bidia
Aprendiza kontsolatzailia
Denda hitza, frantsesez “tente” eta gazteleraz “tienda” latinetik heldu da prefosta: “tenda” zen lehenik latinezko hitza, gerla denboran oihalezko geriza egiten zuen aterbea, egungo kanpainako tenda bezalakoa. Baina gerla denboraz kanpo, merkatuetan oihal baten azpian zeuden saltzeko lekuak eta berezikiago oihalak eta mihiseak saltzeko tokiak. Ohartu oihala ageri dela tenda oihalez egina baita, oihalezko estalkia baita edo horietan saltzen den ekaia oihala baita. Gure iparraldeko dendaria ez da urrun. Baina “tienda” espainolez eta “denda” euskaraz, beste aldean erabili dira botiga, saltoki eta magasin adierazteko. Ez denetan haatik eta Hego Amerikako herri batzuetan tienda da oraino oihala saltzen den tokia.
Goazen ikus zer egiten duen/zuen dendariak gure gizartean: guti arte ez zen nornahi. Bada liburu on bat, Yvonne Verdier andereak egina, Euskal Herriaz ari ez dena baina dendarien lana polliki aipatzen duena. Lana diot bainan dendariak gehiago egiten zuen aprendizgoari esker, harekin nexkatilak egoten baitziren josten ikasten, ezkondu aitzin eta nolazpait aprendizkoa orokorra zen dendariak eskaintzen zuena. Partez, hala ikusten zen orduan neskatilen etorkizuna. Brodatzea ere ikasten zuten eta izenaren inizialekin markatzen zituzten etxeko arropa, mihise ala beste.
Alde batetik dendariaz piska bat trufatzen zen ez baitzen laborarisatzat hartzen baina dendaria errespetatzen zen ere. Etxez etxe bazebilen lan egiten, eta etxe batean zegoelarik iduri luke bazkaria hobekixe prestatzen zuela etxekandereak, ez egun oroz jaten zen hura. Arropa prestatzeko erraiten zen “fazoinak” bazirela eta norbait mutur fin zelarik erraten zioten: “Ez zakala fazoinik egin, ez hiz dendari!”. Baina errespetua ere irabazten zuen dendariak, oren anitz egiten baitzituen lanean eta bestalde hura baitzen, norbait hiltzen zelarik, hilberria prestatzen zuena eta azken arropak moldatzen. Ezagutu dut kasua non emaztea dendari izanik hila janzten baitzen eta dendariaren gizona maiasturu izanik, hark hil zenari hilkutxa egiten baitzion. Senar-emazte errespetagarriak eta errespetatuak. Zernahi gisaz, dendaria berez ona dela dio atsotitz zahar batek: Dendari sorginik ez, eta emagin sorginak ihaurri.
Lan anitz eginik goiz jiten zen dendari emaztea eta berant sartzen, josteko mekanika besapean zuelarik. Horrengatik araiz “dendari izarra” deitzen da goiz agertzen eta berant itzaltzen den izarra. Gixunen gaskoinez mintzo zen gizonari entzun nion erraten izar hura “la cousturera” deitzen zutela. Iduri du beraz dendaria ez zitekeela alfer.
Azken hitza jostunaz eta sastreaz. Aipatu dudan dendaria emazteki da. Sastre edo tailura frankotan gizonkia da. Beste aldean jostuna deitzen dute hemengo dendaria. Nahiz dendari hitza beste aldean ez den guziz ezezaguna, kantuak dioen bezala Donostiako iru damatxo Errenteria[n] dendari. Gipuzkoan gaude bainan dendari horiek jostun dira eta ez saltzaile. Eta aldiz XVII. mendean Pouvreauren hiztegian denda deitzen duena “tailur baten atelierra” da.
Zergatik dendari hemen jostuna deitzeko eta beste aldean berriz saltzailea deitzeko dendari erraten? Mintzairetan gertatzen da hitz berak bide bat baino gehiago hartzea nahiz iturri berekoa duten hatsarrean. Gure kasuan, lehenik denda hori oihala da. Nik uste Iparraldean erabiltzen dugun dendari hitzak ez du galdu lehenbiziko erran nahi hori, hots oihalarekilako lotura, ezen oihala da dendariak lantzen duena. Beste aldean ordea, hitza hedatu da beste erran nahietara, eta oihala edo zernahi saltzeko tokiaren izena bilakatu da. Ez naiz segur bainan hala ikusten dut dendari hitzaren historia.