Aiher

Egun aiher hitza aipatu nahi nuke.Zer da bada aiher hitza, frangotan erabiltzen ez dena eta gauza bat baino gehiago adierazten duena? Gauza bat baino gehiago diot, eta aitzina, elkarren kontrako erran-nahiak baditu aiher hitzak.

Nolaz hori? Alde batetik, aiher hitzak, maite izatea, gustukoa izatea, erran nahi luke eta bestalde, higuintzea, zerbaiten uzkur izatea da.

Euskara bezalako mintzaira on batek nolaz onartzen ote du iduriz logikoa ez den hori? Bainan agian gure irakurlea ohartuko da erdaraz ere gertatzen direla hitz baten erran-nahi kanbiamenduak. Frantsesez “personne” hitza hartzen balin badugu, edota presuna aipatzen dugu, norbait, eta aldiz personne n’est venu, nehor ere. Beraz “personne” izan daiteke norbait ala nehor ez, elkarren kontrakoak bainan halere bi erran-nahiak elkarri lotuak, presuna eta ez presuna. Ezen zerbaiten kontrako izatea lotura bezalakoa da. “Errepublika” hitza latinetik heldu da, “res publikoa” zen latinezko hitza et “res” hori zen “gauza” bat, errepublika jende oroen gauza da. Baina hitzaren erran-nahia kanbiatu da eta “rien” bilakatu da, hots deus ere, ezer. Beraz “res”-etik sortu dira “gauza” eta “deus” adierazi nahi dituztenak. Bidenabar erran dezagun Zuberoan latinezko “res”-etik “arres” hitza sortu dela eta kabale-buru batez erraiten da, ardietan bereziki. Hain usaiako da bi zentzuen gertakari hori non Freudek 1910eko artikulua egin baitzuen: “Du sens opposé des mots primitifs”, hots, “jatorrizko hitzen elkarren kontrako erranahiaz”. Marie Bonapartek frantsesez itzuli zuen artikulu honetan, Freudek gure ametsetan agertzen omen den mintzaira bazukeen kasko gibelean eta usaiako mintzaira ikertzen duten jakintsu anitzek Freud garrazki harrikatu zuten, hala nola Benvenistek.

Beti ere, ez harri aiher hitza ez bada beti gauza bera. Lehenik aiher hitzak erran nahi du zerbait gustukoa izatea: eztiari aiher da, eztia laket du. Euskal literaturan, elizako liburu batzuetan, ondokoa irakurtzen ahal zen: emaztia nula beita aiherrago bekhatila gizunkia beno (!). Beraz iduri luke emazteak bekatua laketago duela, maiteago duela berez gizonak baino. Berez ere gizona prestuago da erranaldi horren arabera. Ikusten dugu Garaziko Bernat Etxeparek ez duela gauza bera erraiten “Emazteen fabore” olerkian: Emazteak ez gaitzerran, dio, erran nahi baita “ez gaizki mintzo emazteez”.

Barbier idazle garaztarra hura ere, horrela ari da: Bere buruaren urkatzeko aiher mikorik ez zuen izan, hots “etzuen hilgo(go)”, hiltzeko gogorik ez zuen.

Beste erran-nahia badu aiher hitzak: gogoa izatea zerbaitetarako edo joera izatea, jaugina izatea.Eritasun hau aiher da haur gazteei, beraz, izaitekoz eritasunak gehienik joiten ohi du haur gazteetan. Zentzua ez da hain urrun baina ez da arras bera ondoko honetan: Aiher naiz erraitera; aiher erraiteko punduan nintzen, hots, “erraiter nintzen”, “gutik egin du ez baitut erran”. Ez dira mintzatzeko molde itsusiak.

Edo ber gisan: Aiher natzaik buruaren haustera, “gogoa badut haren buruaren hausteko”. Etxahun-Irurik dio: Hari pentseta biga-bostetan aiher zitazün nigarra. Gauzetan ere zerbait aiher izan daiteke ezen Jean Etxeparek ikusten du egun batez su handi bat etxe batean murruaren kontra baina trankil da baitio han moldatu adrailuari sua ezin ditakela aiher. Uste dut erran-nahi interesgarria duela hemengo aiher honek. Erran nezake: “mendi lepo hori aiher da ortzantzari”.

Aldiz guziz diferente da ondoko erran-nahia, hots higuintzea, herra edo gorrotoa izatea. Diote: Heriotza hor zagon norbaiti aiher, beraz iduri luke heriotzak norbait hori bereziki miatzen duela eta hura dela bildu nahi duena. Unaia aiher unaiari erraiten da ere lagunen arteko bekaizkeria handia sortzen delarik.

Horra beraz aiher hitzaz aipatzen ditudan korapiloak. Ez griña ere nor duzun alde edo aiher, gustuko ala aiher. Ez kexa, laster agertzen ohi baita zer erran nahi duen orduan aiher hitzak.