Orotarik | 2025eko Urtarrilaren 30a
Kukumarro
Xarles Videgain
Urdea eta zerria
Duela guti oraino, neguminean, urde-hiltzea zen urteko festa handienetarik. Festa eta lana. Gure inguruan dauden erlisionetan urdea eta urdekia ez dira berdin preziatzen: debekatzen dute haren jatea islamak nola judaismoak. Aldiz laborari munduan, Euskal Herrian, jendeak eta urdea luzaz hurbil bizi izan dira. Oztibarren entzun dut pollitago zela urde ez erraitea, borthakoa baita beste izena, plantakoa: Zer preziotan da borthakoa merkatuan? erraten zen mahaian. Bordeleko Montaigne idazleak erraten duen bezala, Haiek (urdeak) eta gu elkarrekin bizi gara teilatu beraren azpian eta aire bera hartzen dugu; guti edo aski gutartean bada irauten duen berdintasun zerbait/Nous vivons et eux et nous sous même tect (toit) et humons mesme air: il y a, sauf le plus et le moins, entre nous une perpétuelle ressemblence. Trufa aire batekin diogu urdearen anatomiak eta gizonarenak egite dutela: trufatuz ere egia erran daiteke. Elisabeth Fontenay andereak dio: Ah gizona, zer animale bitxia! Arrazoin duke.
Gertatzen da kabala honek badituela bi edo hiru izen euskaraz nola ondoko hizkuntzetan. Urdea eta xerri, zerri, txarri. Frantsesez “porc” eta “cochon”, espainolez “puerco” eta “cochino” eta latinez “porcus” eta “sus”. Benveniste jakintsuak esplikatzen du zergatik diren bizpahiru hitz horiek. Haren arabera, animale gaztea eta animale gehitua, adinekoa, ez dira berdin deitzen. Nik uste, egia da nahiz irakurtzen gaituzten guziek ez duten berdin ikusiko. Ezen halako zerbait gertatu da euskaraz ere: urdea animale gehitua, adinekoa da. Xerri, zerria aldiz, animale gaztea. Beraz uste dut animale handia deitzekotan urdea dela. Bi hitzak zahar dira; urde hitza 1258an ageri da, zerri hitza 1200. urtean
Gerrenean erretzen delarik 20 kiloko urde ttipia, xerria deitzen da eta ez urdea. Nahiz badiren beste hitzak kabala handitu arau, hala nola bargoa, edo tturrina, errautsa, berrata, aketza, ahardia, zerrama, hazkeia, kutina baina beste zerbait adierazten da orduan.
Urde erran gabe, Gipuzkoan eta Bizkaian gaurko egunean, txerri diote gehienik. Baina urde hitza han ere ez dela guziz galdua ikusten da: “urdeazpikoa” diote azpi xingarra deitzeko eta “basurde ere”, ez basatxerri. Diogu berriz urde hitza gutitan baizik ez dela baliatzen han.
Mintzatzeko manerak badira urdea aipatzen dutenak. Gizon urdea ez da baitezpada gaizki jantzia edo ez garbia. Bere manerak dira gaitzesten direnak, mihi zikina badu eta jestu ez pollitak. Gehiago dena urde zaharra edo debru zerria deitzen da konplimendurik egin gabe. Halako batek urdekeria egiten du, hots egitate itsusia. Urdeak merezi ote du holako konparantzarik? Bestalde erraten da: Urdia hil eta kurrinka bizi, zerbait erosten delarik gero (edo sekulan) pagatzekotan. Famatua da ere norbera bere gutiziaren arabera bizi dela: Urdeak ezkurra amets.
Berrikitan ohartu naiz aldiz, Jean Etxepareren lumatik, “zerri” erratea ez dela beti hain itsusi. Pilota partida deitu testu ederrean kontatzen du esku zartaka ari direla so-egileak eta bakoitzak bere herriko pilotariei oihuz erraiten diela: Emazie hor, zerri gorriak! Jo gogotik! Ez barka! Edota Ene zerrigorria ene “muñuñu” bezala! Egia erran ez dut entzuten ene zerrigorria erraten didanik, tamalez. Ez dezaket erran zergatik gorri eta ez arrosa kolore. Beti ere horrek gogora ekartzen dit atsotitz zaharra, Zalgizek emana: Xerri gorri haurren haragia jaunen. Zer erran nahi duen ez dut ikusten. Azkenean beste zerririk aipatu behar dut: lehen eta beharbada egungo egunean ere, lepoan jiten ziren trunpiloak eta horiek xerriak ziren. Horrengatik Ebanjelioan edo lagunartean agertzen da ondoko errateko manera: Bertzeren buruko zorria dakusa, eta ez bere lepoko xerria.