Gorri-gorria

Gorri-gorria erraiten dugularik guziz gorri, gorri azkar bat adierazi nahi dugu. Eta “biziki gorri” edo “anitz gorri”, “guziz gorri” erran gabe, hitz bera errepikatuz iduri luke indar gehiago emaiten diogula gauza bati: xuri-xuri, beltz-beltza, berri-berria eta beraz gorri-gorria.

Bainan gorria zer da? Mintzaira guziek ez dituzte kolore nagusiak molde berean “ikusten”. Euskaraz koloreen izen zaharrak ez dira anitz, eta gauza bera gertatzen da beste mintzairetan. Gorria aipatzen dugu, eta horia, eta ubela agian; eta urdina, nahiz lehen urdin hitzak ez zuen orain daukan zentzua. Gero xuria eta beltza, bi horiek kolore direla onartzen balin bada. Beste koloreen izenak mailegatzen ditugu, berde, blu, edo gauza baten izena erabiltzen; liranja, marroi, gaztain. Euskaraz ere kolorea ez dugu berdin izendatzen: nork ez du ikasi Hegoaldean arno beltza edaten dela gehienik? Guk ez genuen hain ilun ikusten.

Goazen ikustera gorria zer den. Hitz zaharra da 1027. urtean jadanik agertzen baita gorri edo corri. Garcia Gorri deitu gizona bazen Nafarroan 1113an eta Picogorri jauna Amikuzen 1250ean. Leku izenetan nork ez du Baigorri ezagutzen edota Atharratzeko Herauscorritsehe izena? Haatik gorria ez da bakarrik kolore edo margo bat. Ezpain gorriak, xardina begigorria, orduan bai gorri da, eta Mendekoste gereziak gorri-gorriak omen dira hosto berdeen artean. Baina “bilo gorri” erraiten delarik ez da guziz gorria, gorrasta da eta erraiten da: “Bizar gorri ez fida horri!”

Gorri erraiten da ere “biluzirik” ez erraiteko. Biluzgorri etortzen gara mundura. Erran nahi du deus ere ez dugula soinean. Eta leku batzuetan larrugorri erraiten da biluzik erran gabe (haur gorria). Gorrasta erranez gorri hori ahultzen dut eta gorriño edota gorribeltza ere ezagun dira.

Badakigu euskaraz arraultzeak gorringoa edo korrinkoa baduela xuringoarekin batera. Gorringo eta ez hori, ez hollia eta uste izateko da arraultze industrialak jin gabe gorringoaren kolorea gorriago zela orain baino haboro. Gorringoa onddo bat da eta erdaraz liranjaren kolorea ematen zaio, oronge deitzen baita delako amanite César, aski ona eta aski bakan biltzen dena.

Iduriz, lehen gorri ez zen beraz bakarrik kolore bat. Zerbait indartsu, zinez markatua zela adierazten zuen eta gaur ere horren herexa eta arrastoa bada.

Ezen “miseria gorria” diogu, izigarriko miseria da, (frantsesez miseria hori beltz da) edota haserre gorria da, gose gorria da, nahiz egarri xuria erraiten den. Ipar gorria dudarik gabe haize bortitza da. Lur gorria da elurra urtu eta agertzen den lurra. Auher gorri bat ez da baitezpada beltzarana, auher handi da larru xuria izanik ere. Behar gorria, premia handiko beharra da.

Eta orain gutitan entzuten dena ez da gaizki errana, aste-egun gorria aipatzen baita, hots ez da pesta eguna, ez igandea eta iduri luke, nolazpait lan egiteko eguna dela eta ez da goxoena. “Astelehen gorri batez ez zen joan bulegora”. Zernahi gisaz Hegoaldean norbaitek bizitza latza jasan duelarik erran lezake: “Ume denboran gorriak ikusita nago”.

Gorria ere aipa daiteke zerbait bero delarik edo zerbait eraikitzen ari delarik. Baina gorri erran gabe “gori” hautatzen ahal da. “Labe gorrian” edo “labe gorian”. “Ur gorian eskua sartu zuen eta erradurak gelditu zaizkio”. Nafarroako herri zonbaitetan behorra gori dela diote, hots beroaldian dago, eta Iparraldean derabilagun hitza ez da “gori” baina ez da bat ere urrun: behorra “giri” da. Gorri edo gori denak berotzen du hala nola janari ozen batek. Zuberoan agertzen da: “Jateko hau gori duzu”, erraiten da piperrez eta gatzez eta baratxuriz untsa adelaturik denean. Gorri dena azkarra da. Horrengatik adituek diote “gorri” izena “gogor” hitzetik etor daitekeela.

Politikan gorriak eta xuriak ezagunak dira eta Lapurdin borroka latzak izan ziren Sabel xurien et Sabel gorrien artean. Zuberoan ere duela guti gorri izena baliatzen zen. Ezen papogorri deitzen ziren hautu politiko bat egin zutenak eta horren arabera Elizan urtean behin baizik ibiltzen ez zirenak, Bazkoen egiteko. Papogorri.

Horra gorri zer den, kolorea edo margoa eta beste gauza franko.