Austriaren gerla deklarazioaren ondotik, Jaurès, uztailaren 29an, Bruselan zen, urgentzian sozialisten nazioarteko bulegoa belgikar hiri nagusian antolatua izan baitzen.

“Biziki ederra izan zen, sobera ederra...”

Hugo Haase alemaniar sozialisten liderrak eta Jaurèsek “gerlaren kontrako beren aliantza” konfirmatu zuten eta besoetan hartu ziren. Milaka jenderen aitzinean, Jaurèsek frantses gobernuari bere konfiantza adierazi zion baina, ber mementoan, Frantzia eta Errusiaren arteko hitzarmen sekretuak salatu zituen. Jaurèsentzat, “hitzarmen bat bakarrik ezagutzen dugu: giza arrazari lotzen gaituena“. “Bukaerarik gabeko txaloaldiak” agurtu zuen bere mintzaldia baina anitzek ez zela gehiago esperantzarik pentsatzen zuten, La Gazette belgikar egunkariaren erredaktorearen gisan, hitz hauek erranez Jaurèsen mintzaldiaz: “Biziki ederra izan zen, sobera ederra”. Biharamunean, uztailaren 30ean, Jaurèsek, arratsaldeko 5etan, Errusiak mobilizazioa (partziala lehenik) erabaki zuela jakin zuen. Biltzar Nazionalean, Louis-Jean Malvy barne-ministroa gurutzatu zuen eta afixa bat, “Gerlaren aurka, bakearen alde” erranaldiarekin, eman zion. 8etan, Kontseiluko presidenteak, René Vivianik, diputatu sozialistak errezibitu zituen. Jaurèsi haien aitzineko borrokak, partikulazki Dreyfus aferaren denboran, aipatu zizkion bere konfiantza irabazteko eta bakearen alde dena egiten zuela erran zion. Iduriz, Jaurès konbentzitua izan zen. Vivianik sozialistak eta sindikalistak ez arrastatzea gerlaren kontra mobilizatzen baziren ere hitzeman zion. Gezurra zen, barne-ministroak militanteen arrastatzea jada programatua baitzuen, gerlaren kontra engaiatzen baziren (“B karneta”).

“Salatuko zaituztegu, ministro buru-arinak”

Biharamunean, uztailaren 31n, Jaurèsek Alemaniak eta Errusiak mobilizazio orokorra erabaki zutela jakinarazi zuen. Ulertu zuen gerla ez zela sekula hain hurbil izan eta frantses gobernuak ez zuela gauza handirik egin hori saihesteko. Viviani berriz ikusi nahi izan zuen baina ez zen gehiago libre. Orduan, Abel Ferryk, atzerriko arazoen estatu-idazkariordeak, zituen sozialistak errezibitu. Ferryk sozialisteri zer egingo zuten gerla pizten bazen galdegin zien. Jaurèsek “gerlaren kontrako kanpaina segituko” zutela ihardetsi zion. Ferryk hitz premonitorio hauek ukan zituen: “Ez, ez zaiteztela atrebitu, bestenaz karrika bateko lehen izkinan hilak izango zirezte.” Jaurèsek ez zion Ferryri azken hitza utzi: “Gerlara eramaten gaituzue, zutik ezarriko girela, populuari egia oihuka errango diogula zin egiten dizuet.(...) Salatuko zaituztegu, ministro buru-arinak, fusilatuak izan behar bagira ere!”. Jaurèsek gobernuari konfiantza gehiegi egin zuela ulertu zuen. Berehala, l’Humanité-ko bulegoetara abiatu zen “artikulu erabakigarri” baten idazteko, zeinean elite guzien ardura heldu den itsuskerian salatuko zuen. Aitzin, bazkaldu behar zuen. Jaurèsek, usu bezala, Croissant-eko ostatua hautatu zuen, pixka bat hurbilago baitzen eta sustut kalmeago. Leihoari bizkarrez itzulia, Renaudel eta Landrieuren artean jarria zen. Apairua finitzen ari zelarik, René Dolié Bonnet Rouge-ko kazetariak Landrieuri bere alabatxiaren argazkia erakutsi zion. Jaurèsek so egin zuen ere eta aitatxi berriari goresmenak eman zizkion. 10ak eta 20 gutitan, gela eta karrika bereizten zituen erridaua altxatu zen eta gizon batek bi tiroz hil zuen Jaurès. Hiltzailea, Raoul Villain, 29 urteko gizona, berehala arrastatua izan zen. Bere ekintza kriminala justifikatzeko Jaurèsek “Frantzia traditu” zuela erran zuen. Propaganda nazionalistak bere lana egin zuen. Berehala, “Jaurès hil dute!” oihuak entzun ziren. Egia da gizon batek zuela Jaurès hil (5 urte berantago, auzian, ez zena kondenatua izanen!), baina erro nazionalistak zuen “bakearen botza” hil. Gerla eta itsuskeria bideratu ziren.