Ihizia

Baditut lagunak ihiztari naizela erraiten didatenak, hots ihizian ari naizela. Egia da ihizin edo brakonergoan ibiltzen naizela bainan orduan hitzen ondotik eta ez oihanetan edo landetan bizi diren egiazko ihiziak kalitu nahiz.

Gure bazterretan, ihizia hasten da usaian larrazkenean. Ihizi hitzak bi erran-nahi badituela erran behar da. Lehenik, ihizin nabil eta orduan egiten dudan zerbait da, egitate bat da eta ihizin ibili ondoan eta fortuna balin badut atzematen dudana ere ihizia deitzen da. Beraz bi ihizi baditu euskarak eta hori gertatzen da beste mintzairetan hala nola gazteleraz, caza hitzaren bitartez harrapatzen den kabala adierazten da baita, euskaraz ihizi bezala.

Ororen buru, ihizia da zoinahi kabala, basa den ber. Etxekoa balin bada, hazten balin bada, ez da ihizi, abere da. Alabainan urdea ez da ihizi eta basurdea bai. Oilarra ez da ihizi, basoilarra bai.

Beraz ihizia da harrapatu nahi den kabala, gehienetan: azeria ala urzoa, erbia nola pekada. Leku batzuetan ihizietan sartzen dira ihizkatzen ez diren kabale arras ttipiak, basak diren ber. Konparazione, Larrainen zerkado deitzen den animaltxoa basihizia da; erreketako harri azpian bizi da, bere egurreko aterbe ttipia egiten du eta amuarrainak ehotzen dira haren jateko. Frantsesez “portebois” deitzen da. Ttipia da bainan ihizia da edo dioten bezala, basihizia. Izaitekotz, mota hori ihizi xehe dei genezake eta horietaz ari da Jean Etxepare medikua dioelarik gisuak ihizi xehe anitz erretzen dituela: ihizi xehe gisa hartzen ditu ar eta intsektu andana bat eta ez belerik ez gatupitotsik. Basak deitzen dira, beste ihiziak baino basagoak balira bezala edota guziz kaltekortzat hartuak direlakotz. Batzuetan arraina ere ihizketatzen dela iduri du ezen zaharrek zioten bezala: ühaña (ugabere) ihizlari da arraina hurean deno.

Euskaraz, badaude bi zangotako ihiziak: norbait ihizia, edo ihizi ona dela erraiten dugularik ez da baitezpada konplimendua. Urdea ez da, astoa ez da, okila ez da baina hartaz mesfidatu behar dela iduri luke, aitzinetik pentsatzen ez dugunaren egiteko gai baita. Frantsesa kopiatuz, norbait “xori ona” dela entzuten da baina ihizia erratea ez da gaizki.

Azken denboran bada beste hitz bat zabaltzen ari dena animale basa eta gaiztoa deitzeko: piztia. Pizti hitza latinetik jiten da (bestiam) eta gazteleraz bicho eman du eta frantsesez biche. Muga inguruan euskaraz erraiten da norbait bitxo galanta dela. Frantsesez biche hitza erabiltzen zen animale basa baten deitzeko, eta emeki emeki egungo egunean orein-emea izendatzeko baizik ez da erabiltzen. Beraz hitz bakoitzak badu bere bidea eta ezin dira nahasi. Bidenabar, ez dut ikusten pizti hitza zertan den euskaldunago ihizi baino.

Zuberoan gutiago entzuten da orain arte erabiltzen zen beste hitza, aujami. Mazerisek nonbait aipatzen du bazuela auzoan aujami arrunt bat, hots gizatxar bat. Bainan aujami hori latinetik heldu da, aviamen hitzetik. Aviamen latinez xori bat zen (egun ere aviaire hitza ez da guziz galdua zoritxarrez). Emeki emeki zuberotarrez ez da gehiago xoria izan eta janfutre baten izena bilakatu da.

Horra ene dibizierran edo ihizi-zakuan bildu ditudan ihiziak; basak, piztiak, aujamiak eta xoriak.