Kukua

Egun on eta kuku. Kukua denek ezagutzen dugu, Zuberoan kükia. Erran gabe doa xoria izendatzen dugula bere kantatzeko maneratik kuku! kuku! Bizkaian poxpolin bezala, han gure kalla edo galeperra ogipetik kantuz ari delarik pox-pox-pox-polin egiten omen baitu eta bizkaieraz poxpolin deitzen da xoria bera.

Kukua jiten delarikdenbora ona, sasoin ona jarri behar delako marka omen da, ontsalaz. Entzuten da ontsalaz martxo hondarrean, apiril hatsarrean eta gero ekainetik landa ez, mututu balitz bezala: erran didate agian hosto zerbait janik boza galtzen duela.

Lehenbiziko aldiz entzuten delarik, zaharrek zioten sosa izan behar dela orduan sakelan eta urte guzia sosik ez dela faltako.

Zioten ere: "kukuak ongi kantatu du", xantza izanen dugulako marka. Ifrentzuz ere, zerbait ez bada gertatzen nahi genukeen bezain ontsa, erraten da, "ah kukuak beste kantu bat eman dio".

Kuku bat: erraiten da ere bisita laburra egin delarik. "Kuku eta ager, ager eta kuku, horra nola dabilan eritasun hori" diote zerbait artetatik baizik ez dela gertatzen.

Leku batzutan kukutik kukura erraiten da urte baten artea adierazteko, kukua bera urteko marka balitz bezala. Egia erran, lehen, gosetea hedatzen baitzen aitzineko uzta murriztuz zoalarik eta urte hartako uzta ez oraino bildua, Nafarroan erraiten zen: "kukua etorri, gosea etorri". Aldiz "kukua joan, gosea joan". Beraz egutegian bere tokia badu kukuak. Axuri kuku berant berantegi sortzen den axuria da eta enegu egiten zuen orduz sortu beste axuriekin, bortura joateko. Sortzen zen preseski axuri hori kukua agertzen zen denboran. Nago lehen ez ote zen erraten berant sortu haur batez, nahiz gehienetan arrapiru deitzen zuten.

Bitxi da nola kukua gehienetan gauza txarrekin lotzen dugun mintzatzeko manera batzuetan. Egia erran bizkarkin da, eta beste xorien habian sartzen da bere umeak egiteko. Bizkitartean jende gehienek ez dute ongi ezagutzen gutitan ikusten baita kukua eta bere burua salatzen du kantu eginez.

Bestalde norbaitez trufatzeko entzuten da konparazione: Biba lekondarrak! Kuku hazpandarrak!

Kukuaz bada Biarnon sineste bat hauxe erraiten duena: kukua handitzearekin flakoin edo belatx bilakatzen omen da. Ez nuen sobera kasurik egin baina egun batez Arrutako lagun bati aipatu niolarik eta hura ihiztari gaitza izanki, horra zer erran zidan: "Kasu, nik kukia ikusten dudalarik, jakizak, tirokatzen diat. Aurten kukia dukek bainan ondoko urtean belatxa edo esparber izanen duk eta urzoak atzemanen ditik ene ordez. Bego urzoa enetako". Beraz kukutik belatxera urrats guti, zioenaren arabera.

Entzun dukezu ere zer den kuku egitea. Eman dezagun arbola aurtiki behar duzula. Malestruk balin bazara arbola hura ez da lurrerat joaten eta egoten ahal da dilindan beste arbola baten trebes. Aurtikia zinuen arbola eta bestea ere gaitz da biltzea eta zernahi gisa lanjeros da. Egia erran, bazen egurkaririk kuku espres egiten zuenik, oihanzainak markatu arbolaz gain beste bat ere aurtiki behar eta nahi baitzuen. Frantsesez “encrouer” diote baina arbola gaizki uzte horrek zer duen egitekorik hor kukuak ez dakit baina hura da aipatzen orduan ere. Agian malezia adierazten du.

Ikusten duzun bezala, badira xori eta basihizi batzuk guziz gaizki ikusiak eta kukua ez da azken lerroan. Bainan hainbat sordeis kukua entzunen duzun egunean sosik gabe bazaude! Erran bezala, sakelan dirua dakarrena aldiz guti edo aski aberastuko da.